گروه نرم افزاری آسمان

دین حقیقی و عوامل انحراف و سعادت



دین حقیقی و عوامل انحراف و سعادت قرآن کریم در آیهي دهم سورهي آل عمران به کافران هشدار میدهد که بر ثروتها و
فرزندان خود تکیه نکنند و میفرماید: 10 . إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَن تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْولُهُمْ وَ لَا أَوْلدُهُم مِّنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُوْلئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ در
حقیقت کسانی که کفر ورزیدند، اموالشان و فرزندانشان هیچ چیزي از (عذاب) خدا را از آنان دفع نخواهد کرد؛ و تنها آنان
آتشگیرههاي آتشند. نکتهها و اشارهها: 1. کافران آتشگیرهي دوزخ هستند؛ این تعبیر اشاره به این نکته دارد که آتش دوزخ از
درون خود گناهکاران زبانه میکشد و وجود آنهاست که آنها را آتش میزند. البته در پارهاي از آیات اشاره شده که علاوه بر
2. این آیه هشدار میدهد که به غیر خدا (مثل ثروت و فرزند) دلبستگی نداشته باشید که «1» . گناهکاران، سنگها نیز هستند
امکانات و قدرتهاي دنیوي در رستاخیز کارایی ندارند و آتش را دفع نمیکنند، پس تکیه بر این امور سبب جرأت بر گناه و
نافرمانی نشود. آموزهها و پیامها: 1. انسان در اثر کفر آنقدر سقوط میکند که هیزم آتش دوزخ میشود. 2. به غیر خدا تکیه نکنید
که سودي به حال شما ندارد. *** ص: 41 قرآن کریم در آیهي یازدهم سورهي آل عمران به سرنوشت
ستمگران گذشته و عوامل عذاب آنان اشاره میکند و میفرماید: 11 . کَدَأْبِ ءَالِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذَینَ مِن قَبْلِهِمْ کَذَّبُواْ بَئَایتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ
بِذُنُوبِهِمْ وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ (شیوه آنان) همچون شیوه فرعونیان و کسانی است که پیش از آنان بودند؛ نشانههاي ما را دروغ
شمردند، پس خدا به پیامد (گناهان) شان [گریبان] آنان را گرفت؛ و خدا، سخت کیفر است. نکتهها و اشارهها: 1. آیهي فوق حال
کافران معاصر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را به عادت مستمره و سیرهي نادرست آل فرعون و اقوام پیش از آنها تشبیه میکند
که آیات خدا را تکذیب کردند و خدا آنها را به سبب گناهانشان گرفتار کرد و در این جهان به مجازات سختی رسیدند. این آیه
صفحه 13 از 127
در حقیقت هشداري است به کافران لجوج معاصر پیامبر صلی الله علیه و آله که سرنوشت فرعونیان و اقوام پیشین را به خاطر بیاورند
و مراقب اعمال خود باشند. هان اي دل عبرتبین از دیده نظر کن هان ایوان مداین را آیینهي عبرت دان (خاقانی) 2. لجاجت در
و به همین دلیل به مجازات شدیدي گرفتار «1» برابر حقیقت و تکذیب آیات پروردگار عادت ستمکاران و فرعونیان شده بود
به صورت عادت در نیامده، بازگشت از آن آسان و مجازاتش نسبتاً خفیف است، ولی « گناه و خلافکاري » شدند. تا زمانی که
3. خداي متعال وقتی روش مستمر شد، هم بازگشت از آن مشکل و هم مجازاتش سنگین است. ص: 42
نیز هست؛ پس هرگز رحمت وسیع الهی « شدید العقاب » ، است به موقع خود و براي تربیت بندگان « أرحمُ الراحمین » همانطور که
باعث غرور کسی شود. 4. تاریخ و تجربهي گذشتگان آموزهي خوبی براي آیندگان است. قرآن کریم در موارد متعددي از
مثالهاي تاریخی استفاده میکند آیهي فوق نیز با تحلیل تاریخ ستمکاران پیشین اشاره میکند که عامل هلاکت امّتها، گناهان و
خصلتهاي روحی آنان بوده است و البته خصلتها و شیوهها و گناهان مشابه، جزا و پاداشی مشابه دارند. 5. در این آیه به رابطه
آن از عوامل عذاب ملتها شمرده شده است. کسی که نشانهها و آیات الهی «1» گناه و عذاب اشاره شده و گناهکاري و پیامدهاي
را باور نمیکند و آنها را دروغ میشمارد، باعث گمراهی خود و دیگران میشود، و به خاطر این پیامد گناهش، مجازات میشود.
آموزهها و پیامها: 1. از سرنوشت سرکشان تاریخ عبرت بیاموزید و مخالفت با دین الهی را روش خود قرار ندهید. 2. مخالفت با
آیات الهی پیامدهاي ناگوار و عذابآلودي دارد. 3. دروغ انگارانِ نشانههاي خدا، منتظر عذاب سختی باشند. *** قرآن کریم در
آیهي دوازدهم سورهي آلعمران شکست کافران را پیشگویی میکند و از فرجام عذابآلود آنان به صورت اعجازآمیزي خبر
میدهد و میفرماید: 12 . قُل لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ إِلَی جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهَادُ ص: 43 به کسانی
شأن نزول: «! بزودي شکست میخورید؛ و به سوي جهنم، گرد آوري خواهید شد. و چه بد بستري است » : که کفر ورزیدند بگو
حکایت شده که وقتی مسلمانان در سال دوم هجري در جنگ بدر پیروز شدند، گروهی از یهودیان گفتند این پیروزي نشانهي
صدق محمد صلی الله علیه و آله است، چون در تورات آمده است که او در جنگ پیروز میشود و شکست نمیخورد، امّا گروه
دیگري گفتند عجله نکنید، شاید در جنگهاي دیگر شکست بخورد. هنگامی که در سال سوم هجري، مسلمانان در جنگ احد
شکست خوردند، این گروه از یهودیان خوشحال شدند و حتّی گفتند: آن پیامبري که در کتاب ما مژده به آمدنش داده شده، محمد
صلی الله علیه و آله نیست و از آن به بعد بر دشمنی خود با مسلمانان افزودند و حتّی با یهودیان مدینه و مشرکان مکه همپیمان
و اشاره کرد که زود قضاوت نکنید و در پایان کار نتیجه بگیرید و بدانید که شما در «1» شدند. آیهي فوق بدین مناسبت نازل شد
آیندهاي نزدیک شکست خواهید خورد و در جهان دیگر نیز سرانجام شومی در پیش خواهید داشت. نکتهها و اشارهها: 1. این آیه
پس از جنگ احد و شکست مسلمانان نازل شد؛ یعنی در شرایطی که مسلمانان از نظر ظاهري ضعیف بودند و دشمنان اسلام با هم،
هم پیمان شده و قدرت چشمگیري پیدا کردهبودند و پیروزي مسلمانان بر کفار و یهود روشن نبود. آیهي فوق در این شرایط از
پیروزي مسلمانان در آیندهاي نزدیک خبر ص: 44 داد و طولی نکشید که مضمون آیه تحقق یافت و
یهودیان مدینه در هم شکسته شدند و مشرکان نیز پس از فتح مکه شکست خوردند. 2. برخی از مفسران آیهي فوق را یکی از
چرا که به صورت صریح به پیامبر صلی الله علیه و آله مژدهي پیروزي و به کافران خبر «1» ؛ معجزات قرآن به شمار آوردهاند
. شکست در آیندهاي نزدیک را میدهد. این نوعی پیشگویی اعجازآمیز و معجزهي تاریخی قرآن است. آموزهها و پیامها: 1
آیندهي اسلام روشن است و پیروزي نهایی از آن مسلمانان است. 2. کافران در انتظار شکست و عذاب باشند. 3. مسلمانان به آینده
امیدوار باشند و با ایمان به پیروزي خود گام بردارند. *** قرآن کریم در آیهي سیزدهم سورهي آل عمران به جریان عبرتآموز
جنگ بدر و امدادهاي الهی در آن صحنه اشاره میکند و میفرماید: 13 . قَدْ کَانَ لَکُمْ ءَایَۀٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتَا فِئَۀٌ تُقتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ
أُخْرَي کَ افِرَةٌ یَرَوْنَهُم مِّثْلَیْهِمْ رَأْيَ الْعَیْنِ وَ اللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْ رِهِ مَن یَشَآءُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِّأُوْلِی الَأبْصرِ بیقین در دو گروهی که (در
صفحه 14 از 127
جنگ بدر) با هم رو به رو شدند، نشانهاي (و عبرتی) براي شما بود: گروهی، در راه خدا جنگ میکرد؛ و [گروهی] دیگر کافر
بودند، که با چشم خود، آن (مؤمن) ان را دو برابر آنان میدیدند. و خدا، هر کس را (شایسته بداند و) بخواهد، با یاریش، تأیید
میکند. قطعاً در این (ماجرا) براي صاحبان بینش عبرتی است. ص: 45 شأن نزول: حکایت شده که در
سال دوم هجري جنگ بدر واقع شد و دو گروه مسلمانان و مشرکان مکه در برابر هم قرار گرفتند. تعداد مسلمانان سیصد و سیزده
نفر بود که هفتاد شتر، دو اسب، شش زره و هشت شمشیر داشتند، پرچم مهاجران به دست علی علیه السلام و پرچم انصار به دست
سعد بن عباده بود و سپاه دشمن بیش از هزار رزمنده و صد اسب داشتند. مسلمانان در این جنگ نابرابر تنها با 22 شهید پیروز شدند
آیهي فوق در مورد این جنگ نازل شده و آن را نشانه و درس عبرت معرفی «1» . و دشمن با 70 کشته و 70 اسیر تن به شکست داد
کرده است؛ زیرا یک ارتش کوچک و فاقد سازوبرگ جنگی امّا با ایمان استوار، بر ارتش نسبتاً بزرگی که تجهیزات جنگی زیادي
داشتند، پیروز شد. نکتهها و اشارهها: 1. کافران، مؤمنان را دو برابر میدیدند؛ در سورهي انفال نیز اشاره شده که مؤمنان، کافران را
آري خدا مجاهدان باایمان را با وسایل مختلف و امدادهاي غیبی مدد میرساند. هنگام «2» . اندك میدیدند تا از دشمن نهراسند
شروع جنگ بدر، دشمنان چنان وحشت زده شدند که میپنداشتند نیروي دیگري به مسلمانان پیوسته است، در حالی که قبل از
و همین مطلب زمینهساز پیروزي مسلمانان شد. 2. خدا در حادثهي «3» ؛ جنگ، مسلمانان را کمتر از آنچه بودند تصور میکردند
تاریخی بدر، مسلمانان را از چند جهت تأیید کرد و پیروز گرداند: یکی پیروزي نظامی که ارتشی کوچک بر ارتشی بزرگ پیروز
ص: 46 شد؛ دوم، پیروزي منطقی که خداي متعال صریحاً این پیروزي را قبل از آغاز جنگ به مسلمانان
و سوم امدادهاي الهی که به صورت تصرف در دیدگان دشمن و محاسبات او به وجود آمد. همهي اینها «1» ؛ خبر داده بود
نشانههاي خدا و بهترین نمونهي غلبهي حق بر باطل و ایمان بر کفر بود. 3. خدا هر کس را بخواهد پیروز میکند، اما ارادهي خدا
بدون حساب نیست و تابع حکمت اوست و هر مؤمنی را که با استفادهي صحیح از نعمتهاي الهی بکوشد و در راه خدا جهاد کند
پیروز میگرداند. 4. برخی فقط ظاهر حوادث را میبینند و برخی با اندیشه و بصیرت به حوادث مینگرند و از آنها درس عبرت
میگیرند و نشانههاي خدا را در آنها میبینند. آري افراد با بصیرت آیات الهی را بهتر درك میکنند. در چمن هر ورقی دفتر حالی
دگر است حیف باشد که ز کار همه غافل باشی آموزهها و پیامها: 1. با مطالعه در مورد جنگ بدر درس خداشناسی بیاموزید و
عبرت بگیرید. 2. اگر با بصیرت به حوادث بنگرید، عبرتها میآموزید. 3. اگر شما در راه خدا کفرستیزي کنید، او با امدادهاي
غیبی به شما یاري میرساند. 4. پیروزي شما به دست خداست (پس فقط بر او تکیه کنید). *** قرآن کریم در آیهي چهاردهم
سورهي آل عمران با اشاره به سرمایههاي اصلی زندگی دنیا و مقایسهي آنها با آنچه نزد خداست، میفرماید: 14 . زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ
الشَّهَوتِ مِنَ النِّسَآءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَنطِیرِ الْمُقَنطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّۀِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَۀِ وَ الَأنْعمِ وَ الْحَرْثِ ذلِکَ مَتعُ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا تفسیر
قرآن مهر جلد سوم، ص: 47 وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَئَابِ محبت امور دوست داشتنی از زنان و پسران و ثروتهاي فراوان از طلا و نقره
و اسبهاي نشاندار و دامها و زراعت، براي مردم آراسته شده است؛ اینها مایه بهرهمندي زندگی پست (دنیا) است؛ و بازگشت
نیکو، نزد خداست. نکتهها و اشارهها: 1. در آیهي فوق به شش مورد از جلوهها و سرمایههاي مهم زندگی اشاره شده که
چهارپایان و زراعت؛ که ارکان زندگی مادي را تشکیل «2» ، مرکبهاي ممتاز «1» ، عبارتانداز: زن، فرزند، پولهاي نقد فراوان
البته روشن است که ذکر این شش مورد از باب مثال و مصداق است. 2. محبت امور «3» . میدهند و مورد علاقهي انسان هستند
«4» دنیوي براي انسان آراسته شده است. حال پرسش این است که زینت دهندهي این امور کیست؟ زینت دهنده همان خدایی است
که از طریق دستگاه آفرینش، عشق به ص: 48 فرزندان و ثروت را در نهاد آدمی قرار داده است تا او را
3. در آیهي فوق نخستین «1» . بیازماید و در مسیر تکامل و تربیت به پیش ببرد؛ همانطور که در برخی آیات بدان اشاره شده است
موضوعی که ذکر شده، محبت زنان است؛ و جالب این است که در عصر حاضر روانکاوان میگویند: غریزهي جنسی از
صفحه 15 از 127
4. آیهي مورد بحث و آیات مشابه آن، هیچگاه علاقهي معتدل نسبت به زن و فرزند و ثروت را «2» . نیرومندترین غرایز انسان است
نکوهش نمیکند؛ زیرا پیشبرد اهداف معنوي بدون وسایل مادي ناممکن است و قانون قرآن بر خلاف قانون آفرینش نیست؛ پس
آنچه نکوهش شده عشق و علاقهي افراطی و به عبارت دیگر، پرستش این امور است. 5. علاقهي طبیعی به امور مادي در نهاد هر
انسانی وجود دارد، اما آنچه خطرناك است فریب خوردن از جلوههاي آن و عدم کنترل دلبستگیها و فراموش کردن زندگی
عالیتر معنوي است. اگر کسی به امور ششگانهي ذکر شده در آیه به عنوان هدف نهایی عشق بورزد و از آنها به صورت وسیلهاي
در مسیر زندگی انسانی بهره نگیرد، تن به زندگی پستی داده است؛ پس در ص: 49 حقیقت، تعبیر
حیات دنیا) اشاره به سیر تکاملی زندگی است. 6. حب دنیا، زمینهساز پیروزي شیطان: امام عارفان ) «1» « زندگی پایین و پست »
میفرماید: بپرهیز از اینکه خداي نخواسته حبّ دنیا و حبّ نفس به تدریج در شما روبه فزونی نهد و کار به آنجا رسد که شیطان
آموزهها و پیامها: 1. عشق به امور مادي «2» . بتواند ایمان شما را بگیرد. گفته میشود تمام کوشش شیطان براي ربودن ایمان است
شما را از اهداف معنوي بازندارد. 2. امور معنوي و فرجام نیکو، هدف اصلی شما باشد، نه امور مادي. 3. عشق به امور مادي در نهاد
انسان وجود دارد (و امري طبیعی است). *** قرآن کریم در آیهي پانزدهم سورهي آلعمران به نعمتهاي معنوي و برتري آنها بر
لذّتهاي مادي اشاره میکند و میفرماید: 15 . قُلْ أَؤُنَبِّئُکُم بِخَیْرٍ مِّن ذلِکُمْ لِلَّذِینَ اتَّقَوْاْ عِندَ رَبِّهِمْ جَنتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الَأنْهرُ خلِدِینَ
براي کسانی «؟ آیا شما را به بهتر از این (سرمایههاي دنیایی)، خبر دهم » : فِیهَا وَ أَزْوجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَ رِضْونٌ مِّنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِ یرٌ بِالْعِبَادِ بگو
که (خود را) حفظ کردهاند، بوستانهایی است که از زیر [درختان] ش نهرها روان است؛ در حالی که در آنجا ماندگارند؛ و
همسرانی پاکیزه، و خشنودي خدا، نزد پروردگارشان [براي آنان است.] و خدا به ص: 50 (امور) بندگان
بیناست. نکتهها و اشارهها: 1. اگر مؤمنین از لذات نامشروع و هوسهاي سرکش و گناه آلود صرف نظر کنند و تقوا پیشه سازند، از
مطلق لذت محروم نخواهند شد؛ زیرا میتوانند از لذّتهاي صحیح و حلال دنیا و نیز از لذّتهاي جهان دیگر بهره گیرند که همانند
همین لذتهاست امّا در سطحی عالیتر و پاك از هرگونه عیب و نقص. 2. قرآن کریم براي تربیت و راهنمایی مردم از روش
مقایسه استفاده میکند. در آیهي قبل لذتهاي دنیوي را گوشزد کرد و در این آیه لذّتهاي برتر اخروي را یادآوري میکند. روش
مقایسه میتواند به عنوان یک الگوي قرآنی، در تربیت انسانها نقش سازندهاي داشته باشد. 3. در این آیه به برخی از نعمتهاي
بهشتی و ویژگیهاي برتر آنها اشاره شده است: الف) بوستانهاي بهشتی، بر خلاف بوستانهاي دنیوي، همیشگی است و به طور
و «1» دایم آب از زیر درختانش جاري است که صفاي خاصی به آنها میدهد. ب) بر خلاف همسران زیباي دنیا، هیچ ناپاکی
نقطهي سیاهی در جسم و جان همسران بهشتی نیست. ج) خشنودي خدا برترین نعمت اخروي است و لذّتی بالاتر از این نیست که
انسان بداند محبوب و معشوق و معبود او از وي راضی است. جنتطلبان گر لب شیرین تو بینند در کام همه تلخ شود کوثر و تسنیم
4. این آیه به مردم هشدار میدهد که شما تحت نظر خدا هستید، پس ص: 51 مراقب اعمال و افکار
در این جا، به نوعی، اظهار لطف و محبت به آنان است. آموزهها و پیامها: 1. پارسایی ،« بندگان » خود باشید؛ امّا استفاده از تعبیر
. زمینهساز بهرهمندي از نعمتهاي برتر معنوي و بهشتی است. 2. براي تربیت افراد از روش مقایسه و پرسش استفاده کنید. 3
نعمتهاي معنوي و بهشتی برتر از نعمتهاي مادي دنیاست. 4. شما تحت نظر خدا هستید (پس مراقب کردار خود باشید). ***
قرآن کریم در آیهي شانزدهم سورهي آل عمران به یکی از صفات و دعاهاي پارسایان اشاره میکند و میفرماید: 16 . الَّذِینَ
اي] پروردگار ما! براستی ما ایمان آوردهایم؛ ] » : یَقُولُونَ رَبَّنَآ إِنَّنَآ ءَامَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ [همان] کسانی که میگویند
نکتهها و اشارهها: 1. ایمان واقعی زمینهساز بخشش «. پس پیامد (گناهان) ما را بر ما بیامرز، و ما را از عذابِ آتش، حفظ کن
گناهان گذشته و آثار آنها و نجات است. این زمینه را خود انسان میتواند در وجود خویش ایجاد کند و در عمل به نمایش
یعنی افراد با تقوا همواره از خدا طلب آمرزش و نجات «1» ؛ بگذارد. 2. به کار بردن فعل مضارع در این آیه، دلالت بر استمرار دارد
صفحه 16 از 127
از آتش میکنند. آري، دعاي مستمر و توجه مداوم به خدا از صفات پارسایان و درس آموزندهاي براي ماست. تفسیر قرآن مهر
جلد سوم، ص: 52 آموزهها و پیامها: 1. همواره به فکر پیامدهاي گناهان خویش و نجات از آتش باشید. 2. همچون پارسایان
*** «1» . نیایش کنید. 3. اگر نعمتهاي معنوي و بهشتی را میطلبید پارسایی پیشه سازید و به دنبال آمرزش گناهان خویش باشید
قرآن کریم در آیهي هفدهم سورهي آل عمران صفات دیگر پارسایان را بیان میکند و میفرماید: 17 . الصبِرِینَ وَ الصدِقِینَ وَ الْقنِتِینَ
وَ الْمُنفِقِینَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالَأسْحَارِ [همان پارسایانی که] شکیبایان و راستگویان و [فرمانبرداران] فروتن و بخشندگان [در راه خدا] و
آمرزش خواهان در سحرگاهانند. نکتهها و اشارهها: 1. در آیهي قبل یکی از صفات پارسایان بیان شد و در این آیه به پنج ویژگی
دیگر این افراد اشاره میشود که عبارتاند از: الف) در کارها صبر و استقامت و پشتکار دارند و در برابر حوادث و در مسیر اطاعت
پروردگار و در برابر گناهان ایستادگی و مقاومت میکنند. ب) افرادي راستگو و درست کردارند و به آنچه در باطن معتقدند
عمل میکنند و از نفاق، دروغ، تقلّب و خیانت به دورند. ج) در راه بندگی و عبودیت خدا، خاضع و فروتن هستند و بر این کار
د) از مواهب مادي و معنوي که در اختیار دارند در راه خدا میبخشند و بدین وسیله دردهاي اجتماعی را درمان «2» . مداومت دارند
میکنند. ص: 53 ه) به هنگام سحر که آرامش و صفا همه جا را فرا گرفته و در دل شب که غافلان در
خواباند به یاد خدا به پا میخیزند و در پیشگاه باعظمتش طلب آمرزش میکنند و محو پرتو نور و جلال پروردگار میشوند و با
تمام وجودشان زمزمهي توحید دارند. شب خیز که عاشقان به شب راز کنند گِرد در و بام دوست پرواز کنند هر جا که دري بود به
شب در بندد الَّا در دوست را که شب باز کنند 2. در روایتی از امام صادق علیه السلام حکایت شده که اگر کسی در رکعت آخر
و تا یک سال به این عمل ادامه دهد، خدا او را جزء « استغفِر اللّه ربّی و اتوبُ الیه » : نماز شب (یعنی نماز وَتْر) هفتاد بار بگوید
البته اینگونه روایات مصداق کامل «1» . استغفارکنندگان در سحر قرار میدهد و حتماً او را مشمول بخشش خویش میسازد
استغفار کنندگان را بیان میکند، و گر نه آیه استغفار بدون نماز را نیز شامل میشود. 3. در آیهي فوق از میان اوقات شبانه روز تنها
در حالی که استغفار در همهي اوقات مطلوب است؛ زیرا انسان در سحر به خاطر آرامش و «2» ، اشاره شده است « سحر » به وقت
سکوت و تعطیلی کارهاي مادي و نشاطی که بعد از استراحت شبانه پیدا میشود، آمادگی بیشتري براي توجه به خدا دارد؛ و این
به آسانی قابل تجربه است. بسیاري ازدانشمندان براي حل مشکلات علمی از وقت سحر استفاده میکردند؛ چرا که چراغ فکر و
روح انسان در آن وقت، از هر زمان دیگر، پرفروغتر و درخشانتر است. چو تو بیدار باشی صبحگاهی بیابی هر چه آن ساعت
بخواهی آموزهها و پیامها: 1. اگر نعمتهاي معنوي و بهشتی را میطلبید شکیبا، راستگو و فروتن باشید و در سحرگاهان از خداوند
بخشش و آمرزش بطلبید. 2. پارسایان از ارتباط با خدا در دل شب نیرو میگیرند و به مردم میبخشند. 3. پیوند با خدا و خلق را از
پارسایان راستین و مقاوم بیاموزید. *** قرآن کریم در آیهي هیجدهم سورهي آلعمران به گواهی خدا، فرشتگان و دانشمندان بر
یگانگی خدا اشاره میکند و میفرماید: 18 . شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلئِکَۀُ وَ أُوْلُواْ الْعِلْمِ قَآئِمَاً بِالْقِسْطِ لَا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ
خدا، در حالی که همواره برپا دارنده دادگري است، گواهی میدهد که هیچ معبودي جز او نیست؛ و فرشتگان و صاحبان دانش،
[نیز گواهی میدهند:] هیچ معبودي جز آن شکست ناپذیر فرزانه نیست. نکتهها و اشارهها: 1. مقصود از گواهی و شهادت خدا
یک واحد به هم » همان گواهی عملی و فعلی خداست؛ یعنی جهان با نظم واحد و قوانینی که بر آن حکومت میکند در واقع
است و خدا با آفرینش جهان عملًا نشان داده که آفریدگار و معبود دیگري در جهان نیست. آفتاب آمد دلیل آفتاب گر « پیوسته
دلیلت باید از وي رُخ متاب 2. مقصود از گواهی فرشتگان و دانشمندان، گواهی گفتاري و عملی است؛ یعنی آنها با گفتار شایستهي
قائماً » 3. جملهي خود به یگانگی خدا اعتراف میکنند و در عمل نیز تنها او را میپرستند. ص: 55
بیان کنندهي آن است که خدا به یکتایی خود گواهی میدهد، در حالی که قیام به عدالت در جهان هستی دارد؛ و این « بالقِسط
جمله دلیلی بر شهادت اوست. 4. حقیقت عدالت، انتخاب طریق میانه و مستقیم است که همواره یکی است. عدالت همیشه همراه با
صفحه 17 از 127
است؛ بنا براین عدالت به معناي واقعی در عالم هستی دلیل بر یگانگی آفریدگار « مبدأ واحد » و نظام واحد نشانهي « نظام واحد »
خواهد بود. 5. در این آیه، دانشمندان واقعی در کنار فرشتگان و هر دو در کنار خدا قرار گرفتهاند، که این امتیاز و عظمت
دانشوران را مشخص میسازد. 6. در روایتی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله حکایت شده است: یک ساعت از زندگی
7. در «1» . دانشمندي که بر بستر خود تکیه کرده و در اندوختههاي علمی خود تفکر میکند، بهتر از هفتاد سال عبادت عابد است
برخی روایات آمده است که مقصود از دانشمندان در آیهي فوق ائمهي اطهار علیهم السلام هستند و این بدان سبب است که آنان
و سرآمد آنها هستند، نه اینکه آیه منحصر به آنان باشد. این آیه همهي دانشمندان موحِّد را « اولوا العِلم » مصداق کامل واژهي
8. در روایت دیگري آمده است که این آیه از آیاتی است که همواره مورد توجه پیامبر اسلام صلی الله علیه و «2» . شامل میشود
9. بزرگترین ذکر در سیر و سلوك عرفانی: امام عارفان میفرماید: «3» . آله بوده و مکرر در مواقع مختلف آن را تلاوت میکردند
تکرار کند این ذکر «1» ... را که بزرگترین و شریفترین اوراد است « لا اله الّا اللَّه » ص: 56 ذکر شریف
شریف را، و به قلب به طور طمأنینه (: آرامش) و تفکّر بخواند و قلب را با این ذکر شریف بیدار کند تا آنجا که قلب را حالت
. آموزهها و پیامها: 1 «. تذکّر و رقّت پیدا شود؛ پس به واسطهي مدد غیبی، قلب به ذکر شریف غیبی گویا شود و زبان تابع قلب شود
توحید؛ پیام الهی، فرشتگان و دانشمندان است. 2. همچون فرشتگان و دانشمندان توحید را زمزمه کنید. 3. به صفات عدل، عزت و
حکمت الهی توجه کنید تا توحید را بهتر بشناسید. *** قرآن کریم در آیهي نوزدهم سورهي آل عمران به تسلیم در برابر حق که
روح دین است و علل اختلافات مذهبی اشاره میکند و میفرماید: 19 . إِنَّ الدِّینَ عِندَ اللَّهِ الْإِسْلمُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذَینَ أُوتُواْ الْکِتبَ إِلَّا
مِن بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیَاً بَیْنَهُمْ وَ مَن یَکْفُرْ بِئَایتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ در حقیقت دین [پذیرفته شده] نزد خدا، اسلام است.
و کسانی که کتاب [الهی] به آنان داده شد، اختلاف نکردند، مگر پس از آنکه علم براي آنان [حاصل] آمد، بخاطر ستم (و
حسدي) که در میانشان بود؛ و هر کس به آیات خدا کفر ورزد، پس (خدا به حساب او میرسد، زیرا) که خدا حسابرسی سریع
اطاعت و » و نیز به معناي « پاداش » در اصل به معناي « دین » است. ص: 57 نکتهها و اشارهها: 1. واژهي
مجموعهي عقاید، قوانین و آدابی که انسان در سایهي آنها میتواند به » : است و در اصطلاح مذهبی عبارت است از « پیروي از فرمان
به معناي « اسلام » 2. واژهي «. سعادت و خوشبختی برسد و از نظر فردي، اجتماعی، اخلاقی و تربیتی، در مسیر صحیح گام بردارد
تسلیم است و در اینجا مقصود تسلیم در برابر خداست. در واقع روح همهي ادیان الهی، تسلیم در برابر حقیقت است، ولی از آنجا
براي آن انتخاب شده است. 3. معمولًا سرچشمهي « اسلام » که آیین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عالیترین نمونهي آن است، نام
بیشتر اختلافها و کشمکشهاي مذهبی، ظلم و انحراف از حق و اعمال نظرهاي شخصی است نه جهل و بیخبري. اگر مردم،
مخصوصاً طبقهي دانشمندانِ اهل کتاب، تعصب، کینهتوزي و تنگنظريها و منافع شخصی را کنار بگذارند و با واقعبینی و روح
عدالتخواهی احکام خدا را بررسی کنند، راه حق روشن، و اختلافات به سرعت حل میشود؛ چرا که اهل کتاب نشانههاي حقانیّت
« مذهب » اسلام را در کتابهاي خود دیده و از آنها آگاهاند. 4. برخی گمان میکنند که مذهب عامل اختلاف مردم است امّا اینها
اشتباه گرفتهاند. آیهي فوق توضیح خوبی براي این مطلب و پاسخ قاطعی به این « افکار انحرافی » و « تعصبات مذهبی » را با
ادعاهاست. آموزهها و پیامها: 1. گوهر ادیان الهی، تسلیم در برابر خداست. 2. ریشهي اختلافات مذهبی را در انحرافات اخلاقی
3. کافران از حسابرسی سریع خدا بهراسند (و نشانههاي او را انکار نکنند و کفر بجویید. ص: 58
نورزند). 4. براي رفع اختلافات مذهبی، انحرافات اخلاقی را درمان کنید. *** قرآن کریم در آیهي بیستم سورهي آل عمران با بیان
راه نجات، به روش مناظره با مخالفان اشاره میکند و میفرماید: 20 . فَإِنْ حَآجُّوكَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَ مَنِ اتَّبَعَنِ وَ قُل لِّلَّذِینَ
أُوتُواْ الْکِتبَ وَ الْأُمِّیِّنَ ءَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُواْ فَقَدِ اهْتَدَواْ وَّ إِن تَوَلَّوْاْ فَإِنَّمَا عَلَیْکَ الْبَلغُ وَ اللَّهُ بَصِ یرٌ بَالْعِبَادِ و اگر با تو، به بحث (و ستیز)
و به کسانی که کتاب [الهی] «. من) و کسانی که پیروِ [من] هستند، ذات خود را براي خدا تسلیم کردهایم ) » : برخاستند، پس بگو
صفحه 18 از 127
و اگر تسلیم شوند، پس بیقین رهنمون میشوند؛ و اگر «؟ آیا [شما هم] تسلیم شدهاید » : داده شده و درس ناخواندگان [مشرك] بگو
روي بر تابند، پس فقط رساندن [پیام] بر عهده توست. و خدا نسبت به (امور) بندگان، بیناست. نکتهها و اشارهها: 1. طرفداران هر
آیینی از عقیدهي خود دفاع میکنند و خود را بر حق میدانند و بر همین اساس یهودیان و مسیحیان با پیامبر اسلام بحث میکردند
و حتی در این باره پافشاري مینمودند. «2» . و میگفتند: ما در برابر حق تسلیم هستیم و پیرو اسلام به معناي طرفداري از حق «1»
آیهي فوق به پیامبر اسلام دستور نمیدهد که از بحث و گفتوگو با آنان ص: 59 دوري کند، بلکه
میفرماید: وقتی بحث به مرحلهي نهایی رسید، بهترین راه براي راهنمایی و ترك مجادله، آن است که به آنها بگویی: من و پیروانم
تسلیم خدا و پیرو حق هستیم. اگر آنان پذیرفتند، که هدایت شدهاند و اگر لجاجت کردند و نپذیرفتند دیگر تو وظیفهاي نداري؛ چرا
که بحث و گفتوگو تأثیر و فایدهاي ندارد (و کار آنها را به خداي بینا واگذار). گوینده را چه غم که نصیحت قبول نیست گر نامه
رد کنند گناه رسول نیست 2. آیهي فوق به صورت ضمنی روش مناظره و گفتوگو با مخالفان را به پیامبر صلی الله علیه و آله و ما
آموزش میدهد که نخست حق و خط خود را روشن کنیم، سپس از ادامهي بحث و جدل با مردم لجوج که تسلیم منطق صحیح
نیستند، بپرهیزیم. 3. روش پیامبر صلی الله علیه و آله هرگز تحمیل فکر و عقیده نبود. ایشان کوشش میکردند تا حقایق براي مردم
روشن شود، سپس آنان را به حال خود میگذاشتند تا خودشان فکر کنند و تصمیم بگیرند. آري پیامبر صلی الله علیه و آله مأمور به
انجام وظیفه و تبلیغ بود، نه ضامن نتیجهي کار. 4. مقصود آیه از کسانی که خواندن و نوشتن نمیدانند، مشرکان هستند. مشرکان در
برابر اهل کتاب (یهودیان و مسیحیان) به این نام خوانده میشوند؛ زیرا آنان کتاب الهی نداشتند و به همین دلیل کمتر به فرا گرفتن
5. این آیه اهل کتاب را بر بیسوادان مقدم داشته است؛ یعنی مخاطبان را به دو گروه فرهنگی و «1» . خواندن و نوشتن میپرداختند
شاید این تعبیرات به ما آموزش میدهد که در سخن گفتن و هدایت مردم ابتدا به افراد تفسیر «2» . غیرفرهنگی تقسیم کرده است
قرآن مهر جلد سوم، ص: 60 بافرهنگ توجه کنید سپس به سراغ دیگران بروید. آموزهها و پیامها: 1. وظیفهي مبلغان دینی
روشنگري است (نه تحمیل عقاید بر دیگران). 2. در مناظره مسیر حق را روشن کنید و از بحث با مخالفان لجوج بپرهیزید که
ثمرهاي ندارد. 3. راه پیامبر صلی الله علیه و آله و مسلمانان، خط تسلیم در برابر خداست. 4. اگر میخواهید هدایت شوید در برابر
خدا تسلیم شوید. 5. مخاطبان خود را به دو بخش فرهنگی و غیرفرهنگی تقسیم کنید و آموزش را از اهل فرهنگ شروع کنید. ***
قرآن کریم در آیهي بیست و یکم سورهي آل عمران به اعمال کافران یهود، همچون پیامبرکشی و دادگرکشی اشاره میکند و
میفرماید: 21 . إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِئَایتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّنَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بَالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ در
حقیقت کسانی که به آیات خدا کفر میورزند، و پیامبران را به ناحق میکشند، و کسانی از مردم را که به دادگري فرمان میدهند،
«1» به قتل میرسانند، پس آنان را به عذابی دردناك مژده ده! نکتهها و اشارهها: 1. هر چند که این آیات مربوط به قوم یهود است
امّا به آنها اختصاص ندارد و همهي اقوامی که اعمال مشابهی انجام میدهند مشمول آیه هستند. 2. این آیه دعوتکنندگان به
عدالت را در ردیف پیامبران قرار داده و کفر به خدا و کشتن پیامبران و اینگونه افراد را در یک ردیف شمرده است. این تفسیر
قید « بغیر حق » قرآن مهر جلد سوم، ص: 61 مطلب توجه اسلام به مسألهي گسترش عدالت در اجتماع را نشان میدهد. 3. واژهي
توضیحی است و براي تأکید آمده و منظور این است که قتل پیامبران، همیشه ناحق و ظالمانه است و مقصود آن نیست که میتوان
پیامبران را به حق کشت. 4. برخی مفسران از تعبیرات آیهي فوق استفاده کردهاند که یهودیان معاصر پیامبر صلی الله علیه و آله نیز
مشمول آیهي فوق بودهاند هر چند هیچکدام از آنان قاتل پیامبران قبلی نبودهاند؛ زیرا هر کس به برنامهها و مکتب و اعمال گروهی
راضی باشد، در اعمال نیک و بد آنان سهیم است؛ و این دسته از یهود نسبت به اعمال خلاف گذشتگان خود راضی و وفادار
در اصل به معناي مژده و خبرهاي نشاطانگیز است که اثر آن در صورت انسان آشکار میشود. به کار بردن « بشارت » .5 «1» . بودند
واژهي بشارت در مورد عذاب، نوعی تهدید و استهزاي افکار گناهکاران است. آموزهها و پیامها: 1. گناه کفر، پیامبرکشی و
صفحه 19 از 127
دادگسترکشی عذابآور است. 2. کشتن دادگستران، همردیف کشتن پیامبران و کفرورزي است. 3. دادگستري نیکوست؛ و مقابله
با دادگستران ممنوع. *** قرآن کریم در آیهي بیست و دوّم سورهي آل عمران به دو بخش دیگر از کیفرهاي کافران یهود اشاره
میکند و میفرماید: 22 . أُوْلئِکَ الَّذِینَ حَبِطَتْ أَعْملُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الآخِرَةِ وَ مَا لَهُم مِّن نصِ رِینَ آنان کسانی هستند که کردار [نیک]
شان در دنیا و آخرت تباه شده، و هیچ یاوري براي آنان نیست. ص: 62 نکتهها و اشارهها: 1. مجازاتِ
دربارهي گناهان شدید به کار میرود و «1» ( نابودي کارهاي نیک ) « حَبْط » کُشندگان پیامبران و صالحان شدید است؛ زیرا مجازات
نفی یاري و شفاعت از این افراد نیز نشانهي دیگري از شدّت گناه و مجازات آنان است. 2. برخی گناهان، مثل قتل پیامبران و
دادگستران و کفر، موجب نابودي اعمال نیک گذشتهي انسان میشود و او را از یاري و شفاعت این افراد محروم میسازد. آموزهها
و پیامها: 1. گاهی یک گناه تمام اعمال نیک انسان را نابود میسازد (پس مواظب کارهاي خود باشیم). 2. اگر یاري (و شفاعت
قرآن کریم در *** «2» . پیامبران و صالحان دادگستر را در رستاخیز) میخواهید، دست از آزار اولیاي الهی بردارید و ایمان آورید
آیهي بیست و سوّم سورهي آل عمران به جریان قضاوت پیامبر صلی الله علیه و آله در اختلافات یهودیان اشاره میکند و میفرماید:
23 . أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُواْ نَصِیبَاً مِّنَ الْکِتبِ یُدْعَوْنَ إِلَی کِتبِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِّنْهُمْ وَ هُم مُّعْرِضُونَ آیا نظر نکردي به
[حال] کسانی که بهرهاي از کتاب (تورات) داده شدند؛ که به سوي کتاب خدا فرا خوانده شدند تا در میانشان حکم کند، سپس
دستهاي از آنان روي بر میتابند، در حالی که آنان (از قبول حق) روي گردانند. ص: 63 شأن نزول: در
تفسیرهاي قرآن حکایت شده که زن و مردي از یهود با داشتن همسر مرتکب زنا شدند و طبق قانون تورات میبایست سنگسار
میشدند اما چون از اشراف بودند، میکوشیدند از اجراي حکم تورات بگریزند. آنان نزد پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله آمدند تا
ایشان بر آنان حکم کنند. آن حضرت نیز همان حکم را بیان کردند و فرمودند: حکم اسلام نیز در این مورد همانند حکم تورات
از فدك به مدینه فرا خوانده شود تا « ابن صُوریا » است. آنها منکر حکم تورات شدند و قرار گذاشتند که یکی از علماي یهود به نام
تورات را بخواند. ابن صوریا چون از ماجرا با خبر بود، هنگام خواندن آیات تورات دست خود را روي جملهي مربوط به سنگسار
و جملهي بعد را میخواند. عبداللَّه بن سلام که از علماي یهود و تازه مسلمان بود و در آن جلسه حضور داشت، «1» میگذاشت
ماجرا را فهمید و موضوع را برملا کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله دستور دادند تا حکم اجرا شود؛ از این رو جمعی از یهودیان
« کسانی که بهرهاي از کتاب (الهی) داشتند » نکتهها و اشارهها: 1. از جملهي «2» . خشمگین شدند و آیهي فوق فرو فرستاده شد
استفاده میشود که توراتی که در دست یهودیان آن عصر بود، تنها قسمتی از تورات واقعی بود نه تمام آن و قسمت بیشتر این
کتاب از میان رفته و یا تحریف شده بود؛ و همانگونه که در ذیل آیهي سوم سورهي آل عمران بیان کردیم، این مطلب را شواهد
ولی در تفسیر قرآن مهر جلد «؟ آیا مشاهده نکردي » : تاریخی نیز تأیید میکند. 2. آیهي فوق به پیامبر صلی الله علیه و آله میفرماید
سوم، ص: 64 حقیقت هشداري به مسلمانان است که مبادا آنان هم مثل یهود، به هنگام اجراي قانون الهی، رويگردان شوند.
آموزهها و پیامها: 1. گروهی از یهودیان قانونگریزند. 2. داوري کتاب خدا را بپذیرید (و همچون یهودیان قانونگریز نباشید). ***
قرآن کریم در آیهي بیست و چهارم سورهي آل عمران به یکی از ادعاهاي نژادپرستانهي یهود اشاره میکند و میفرماید: 24 . ذلِکَ
آتش » : بِأَنَّهُمْ قَالُواْ لَن تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَّعْدُودتٍ وَ غَرَّهُمْ فِی دِینِهِم مَّا کَانُواْ یَفْتَرُونَ این [عمل] بدان سبب بود که آنان گفتند
[دوزخ]، جز چند روزي محدود به ما نخواهد رسید. و تهمتهایشان آنان را در دینشان فریفته ساخت. نکتهها و اشارهها: 1. مفسران
دو احتمال دادهاند: نخست آنکه مقصود ،«. ما چند روزي بیشتر در آتش نمیمانیم » : قرآن در مورد این که یهودیان میگفتند
همان روزهاي گناهآلود گوسالهپرستی آنان است؛ و دوم آنکه منظور روزهایی از عمرشان است که به گناهان صریح و
البته مانعی ندارد که هر دو مطلب مقصود آیه باشد. 2. در اینجا ممکن است این پرسش مطرح «1» ؛ انکارناپذیري دستزده بودند
شود که آیا ممکن است انسان دروغی بر خدا ببندد و بعد خودش تحت تأثیر آن قرار گیرد و به آن مغرور شود؟ تفسیر قرآن مهر
صفحه 20 از 127
جلد سوم، ص: 65 پاسخ آن است که اوّلًا، این نوعی فریب وجدان است؛ یعنی گاهی دستگاه فکر و اندیشهي انسان در پی فریب
وجدان برمیآید و چهرهي حقیقت را در نظر وجدان خویش دگرگون میسازد؛ همانطور که معتادان و سارقان، برخی مشکلات
خانوادگی یا اجتماعی را بهانه میسازند و کار خود را توجیه میکنند. ثانیاً، این مطالب دروغ توسط نسلهاي پیشین یهود ساخته
شد و به تدریج به نسلهاي بعد منتقل شد و به صورت عقاید مسلّمی در آمد. 3. پرسش دیگري که در اینجا مطرح میشود آن
در میان ما مسلمانان نیز وجود دارد؛ چرا که ما معتقدیم مسلمانان گناهکار همیشه در عذاب الهی « کیفر محدود » است که اعتقاد به
نمیمانند و ایمان آنها موجب نجاتشان میگردد، پس آیا ما نیز مثل یهودیان میاندیشیم؟ پاسخ آن است که اوّلًا، ما معتقدیم
مسلمان گناهکار سالیان درازي گرفتار عذاب است که مدّت آن را جز خدا نمیداند، ولی مجازات آنان، به خاطر ایمانشان،
جاویدان نیست. ثانیاً، ما امتیازي براي مسلمانان قایل نیستم، بلکه معتقدیم که پیروان هر پیامبري اگر در عصر و زمان همان پیامبر
ایمان به پیامبر خود داشته باشند و گناهی مرتکب شوند، مشمول قانون فوق هستند و تفاوتی بین نژادها نیست، امّا یهودیان این امتیاز
آموزهها و پیامها: 1. توهّم نجات از دوزخ، زمینهساز «1» . را مخصوص نژاد یهود میدانند که معتقدند دوستان و فرزندان خدا هستند
.3 ارتکاب گناهان میشود. 2. دروغپردازي و نژادپرستی موجب غرور و خودفریبی میشود. ص: 66
4. در مورد عذاب الهی واقعبین باشید و دل به وعدههاي «1» . عقاید باطل موجب فرار از احکام الهی و عمل نکردن به آنها میشود
دروغین خوش ندارید (و گناه نکنید). *** قرآن کریم در آیهي بیست و پنجم سورهي آل عمران به روز رستاخیز و شیوهي
کیفردهی آن اشاره میکند و میفرماید: 25 . فَکَیْفَ إِذَا جَمَعْنهُمْ لِیَوْمٍ لَّا رَیْبَ فِیهِ وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَّا کَسَ بَتْ وَ هُمْ لَا یُظْلَمُونَ پس
چگونه [خواهند بود] هنگامی که آنان را براي روز [رستاخیز] ي که هیچ تردیدي در آن نیست گرد آوریم، و به هر شخص،
دستاوردش بطور کامل داده شود؟ و آنان مورد ستم واقع نمیشوند. نکتهها و اشارهها: 1. در رستاخیز چیزي از اعمال انسان کم
آنچه به دست » چرا که رستاخیز روز تجسّم اعمال انسان است. 2. از تعبیر «2» ؛ نمیشود و نتیجهي همهي اعمال به دست او میرسد
استفاده میشود که پاداش و کیفر رستاخیز و نجات و بدبختی انسان در آن روز، نتیجه و تجسم اعمال خود اوست و ،« آورده است
دادگاه الهی براساس عدالت تشکیل میشود و به احدي ستم نمیشود. 3. هشدار آیه به یهودیان آن است که مراقب کردار و گفتار
و افکار خود باشند که در رستاخیز به همهي اینها رسیدگی میشود و نتایج آنها را ص: 67 میبینند.
. آموزهها و پیامها: 1. دادگاه رستاخیز حتمی و عادلانه است. 2. پاداش و کیفر رستاخیز نتیجه (و تجسّم) اعمال خود شماست. 3
خودتان را براي حضور در رستاخیز آماده سازید. *** قرآن کریم در آیهي بیست و ششم سورهي آل عمران به سرچشمهي
حکومت، عزّت و ذلّت اشاره میکند و میفرماید: 26 . قُلِ الَّلهُمَّ ملِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَن تَشَآءُ وَ تَنزِعُ الْمُلْکَ مِمَّن تَشَآءُ وَ تُعِزُّ
بار خدایا! خداوندِ فرمانروایی و هستی! به هر که (شایسته » : مَن تَشَآءُ وَ تُذِلُّ مَن تَشَآءُ بِیَدِكَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ بگو
بدانی و) بخواهی، فرمانروایی بخشی؛ و از هر که خواهی، فرمانروایی را باز ستانی؛ و هر که را خواهی، عزّت دهی؛ و هر که را
خواهی خوار گردانی، (همه) نیکی (ها) تنها به دست توست؛ که تو بر هر چیزي توانایی. شأن نزول: داستان نزول آیهي فوق به دو
صورت حکایت شده است: نخست آنکه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله پس از فتح مکه، وعدهي پیروزي بر ایران و روم را دادند
که دو ابرقدرت آن عصر به شمار میآمدند. در آن هنگام برخی منافقان با تعجب به یکدیگر نگاه کردند و این مطلب را اغراقآمیز
خواندند. در این هنگام آیهي فوق نازل شد و یادآوري نمود که عزّت و قدرت و حکومت به دست خداست، پس این پیروزيها
بعید نیست. گروهی دیگر از مفسران نزول آیهي فوق را مربوط به جنگ احزاب و حفر خندق دانسته و گفتهاند: در هنگام کندن
خندق به سنگ سفید و بزرگی برخوردند و پیامبر صلی الله علیه و آله براي شکستن آن سه بار ضربه زدند و هر بار جرقهاي بیرون
جهید و پیامبر صلی الله علیه و آله تکبیر گفتند. آنگاه بیان کردند که من در این ص: 68 جرقهها
کاخهاي ایران، روم و یمن را دیدم که جبرئیل فتح آنها را مژده داد. منافقان با شنیدن این سخن، آن را امري محال دانستند و گفتند:
صفحه 21 از 127
مسلمانان از ترس جان خود مشغول کندن خندق هستند، ولی خیال فتح کشورهاي بزرگ جهان را در سر میپرورانند. در این موقع
خدا به هر » و خط بطلانی بر سخنان منافقان کشید. نکتهها و اشارهها: 1. منظور از این جمله که میفرماید «1» آیهي فوق نازل شد
این نیست که خدا بدون حساب و بدون دلیل، چیزي به کسی میبخشد یا از او ،«. کس بخواهد چیزي میدهد یا از او میگیرد
میگیرد، بلکه ارادهي خدا آمیخته با حکمت و رعایت و مصلحت عمومی جهان آفرینش و انسانهاست؛ بنا براین هر کاري که
صورت میگیرد در نوع خود بهترین است. یکی را بر آري و شاهی دهی یکی را به دریا به ماهی دهی نه با آنت مهر و نه با آنت
و «2» کین که به دان تویی اي جهان آفرین 2. تمام نیکیها تنها به دست اوست و خدا سرچشمهي هرگونه خیر و سعادت است
عزّت بخشیدن و ذلیل کردن او همه بر قانون عدالت است. اگر انسان این مطلب را به خوبی درك کند، توحید افعالی او کامل
3. در اینجا میشود و بر خدا تکیه میکند و غصهي آمدن و رفتن امور دنیوي را نمیخورد. ص: 69
این پرسش مطرح میشود که آیا طبق آیهي فوق همهي حکومتها به خواست خداست و تمام حکومتهاي جبّار و ستمگر را خدا
امضا کرده است؟ به این پرسش دو گونه پاسخ دادهاند: اوّل آنکه آیهي فوق مخصوص حکومتهاي صالح الهی و یا حکومت
پس خدا به هر کس که شایسته باشد، مثل «1» ؛ پیامبر صلی الله علیه و آله است و در برخی روایات نیز به این پاسخ اشاره شده است
پاسخ دوم آن است که این آیه یک مفهوم کلّی و «2» . سلیمان، یوسف، طالوت و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله حکومت میدهد
عمومی دارد؛ یعنی تمام حکومتهاي خوب و بد طبق خواست خداست و خدا یک سلسله اسباب براي پیشرفت و پیروزي آفریده
است و استفاده از این عوامل همان اراده و خواست خداست. حال اگر ستمگران از آن وسایل پیروزي استفاده کردند و ملّتهاي
زبون به حکومت آنان تن دادند، این نتیجهي اعمال خود آنان است؛ و اگر صالحان از اسباب الهی استفاده کردند و حکومت عادل
به وجود آوردند، باز این نتیجهي اعمال آنهاست. پس در حقیقت آیهي فوق بیدارباشی براي همهي جوامع انسانی است که به هوش
از همین جا روشن میشود که آیهي فوق به معناي جبر نیست. 4. مالک اصلی خداست «3» . باشند و از وسایل پیروزي استفاده کنند
و دیگران امانتدارانی هستند که باید طبق ص: 70 رضاي او عمل کنند. عزّت و ذلّت به دست خداست؛
پس از دیگران توقّع عزت و ذلت نداشته باشیم و در هر کاري مسئولیت خویش را انجام دهیم و نگران نتیجهي کار نباشیم، چون ما
مأمور به وظیفه هستیم، نه نتیجه. آموزهها و پیامها: 1. فرمانروایی، عزّت و ذلّت را از خدا بدانید (و توحید افعالی خویش را تقویت
کنید و به غیر خدا تکیه نکنید). 2. کارها به دست خداست (پس مسئولیت خویش را انجام دهید و غصهي نتیجهي کارها را
نخورید). 3. با خدا مناجات کنید و او را با صفات نیکو ستایش نمایید. *** قرآن کریم در آیهي بیست و هفتم سورهي آل عمران
به مظاهر قدرت خدا در تغییرات شب و روز و مرگ و حیات اشاره میکند و میفرماید: 27 . تُولِجُ الَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَ تُولِجُ النَّهَارَ فِی
الَّیْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ تَرْزُقُ مَن تَشَآءُ بِغَیْرِ حَسَابٍ شب را در روز وارد میکنی، و روز را در شب
وارد میکنی؛ و زنده را از مرده بیرون میآوري، و مرده را از زنده بیرون آوري؛ و هر که را (شایسته بدانی و) بخواهی، بی حساب،
را دو گونه تفسیر «1» «. خدا شب را در روز و روز را در شب داخل میکند » روزي دهی. نکتهها و اشارهها: 1. مفسران، جملهي
کردهاند: الف) اشاره به تغییرات محسوس و تدریجی شب و روز، یعنی کم و زیاد شدن شب و روز در طول فصلهاي چهارگانهي
سال است. ص: 71 ب) اشاره به طلوع و غروب تدریجی روز و شب است. البته مانعی ندارد که هر دو
خدا زنده را » 2. تعبیر «1» . مطلب مقصود آیه باشد و در هر دو صورت این تغییرات تدریجی آثار سودمندي در زندگی انسان دارد
را میتوان به دو صورت تفسیر کرد: الف) پیدایش حیات از موجودات بیجان زمین و «. از مرده و مرده را از زنده بیرون میآورد
مردن موجودات زنده که همه روزه مشاهده میکنیم. ب) حیات و مرگ معنوي. یعنی مؤمنان زندگان حقیقیاند و کافران مردگان
پس آیهي فوق اشاره به قانون تبادل دایمی «2» . حقیقی هستند؛ که گاهی مؤمن از پدر و مادر بی ایمان متولد میشود و یا به عکس
مرگ و حیات مادي و معنوي دارد که عمومیترین و پیچیدهترین و در عین حال جالبترین قانونی است که بر ما حکومت میکند.
صفحه 22 از 127
3. دریاي مواهب الهی آنقدر وسیع و پهناور است که هر قدر به هر کس ببخشد از آن کاسته نمیشود و نیاز به نگاه داشتن حساب
ندارد؛ چرا که سرمایهي او محدود نیست تا حساب بخواهد. پس مقصود آن است که رزق فراوان و بیشمار میدهد، نه اینکه
حساب از دست او خارج است؛ و اینکه روزي دادن به دست خداست، به معناي جبر نیست- چرا که انسان آزاد و با اختیار است-
بلکه مقصود آن است که سرچشمهي همهي مواهب و رزقها به دست اوست و همهي امکانات را او در تفسیر قرآن مهر جلد سوم،
ص: 72 اختیار بشر قرار میدهد. اي کریمی که از خزانهي غیب گبر و ترسا وظیفهخور داري دوستان را کجا کنی محروم تو که با
دشمن این نظر داري (سعدي) آموزهها و پیامها: 1. با مطالعهي تغییرات شبانه روز و مرگ و حیات، نشانههاي قدرت خدا را ببینید و
خداشناستر شوید. 2. حیات و مرگ و رزق شما به دست خداست (پس بر او تکیه کنید). 3. اگر روزي بیشمار میخواهید، از
خدا بخواهید. *** قرآن کریم در آیهي بیست و هشتم سورهي آلعمران استیلاي کافران بر مسلمانان را نفی میکند و با اشاره به
مسألهي تقیه میفرماید: 28 . لَّا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکفِرِینَ أَوْلِیَآءَ مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَن یَفْعَلْ ذلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْءٍ إِلَّا أَن تَتَّقُواْ
مِنْهُمْ تُقَیۀً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَی اللَّهِ الْمَصِ یرُ مؤمنان نباید، کافران را- به جاي مؤمنان- سرپرست [و دوست خود] گیرند؛ و هر
کس چنین کند، پس در هیچ چیز از [رابطه با] خدا [او را بهرهاي] نیست. مگر آنکه با تقیّهاي (خودتان را) از آنان حفظ کنید. و
خدا شما را از (نافرمانی) خودش، بیم میدهد؛ و فرجام [شما] فقط به سوي خداست. نکتهها و اشارهها: 1. قرآن کریم در آیهي فوق
این درس مهم سیاسی و اجتماعی را به مسلمانان میدهد که بیگانگان را نه به عنوان سرپرست و نه به عنوان حامی و تفسیر قرآن
در هیچ کاري نپذیرند و فریب سخنان جذاب و طرحهاي جالب و اظهار محبتهاي صمیمانهي «1» ، مهر جلد سوم، ص: 73 یاور
آنها را نخورند. تاریخ نیز نشان میدهد که ضربههاي سنگینی از طریق همین اعتمادهاي بیجا به مسلمانان وارد شده است. اگر
تاریخچهي استعمارگران را مطالعه کنیم میبینیم آنان در لباس دلسوزي و عمران میآیند و در کشورهاي اسلامی نفوذ میکنند و
سپس بیرحمانه بر آنان میتازند و همه چیز را به یغما میبرند. مزن با دست و بازوي توانا به دامان کسی دست تمنّا البته یادآوري
این نکته لازم است که گاهی ارتباط ظاهري با کفار براي رسیدن به اهداف والاتر، مثل تحصیل علم و صنعت، جایز است ولی
پذیرش سلطهي آنان ممنوع است. آري، اگر مسلمانان به همین آیهي قرآن عمل میکردند وضع کشورهاي اسلامی چنین نبود.
نوعی تغییر شکل مبارزه و یک حکم عقلی موافق « تقیّه » . طلب را نمیگویم انکار کن طلب کن و لیکن به هنجار کن (جامی) 2
فطرت انسان است؛ یعنی اسلام صریحاً اجازه داده است که در موردي که جان یا مال یا ناموس انسان در خطر است و اظهار حق،
هیچگونه فایدهي مهمی ندارد، موقتاً از اظهار حق خودداري کند و پنهانی به وظیفهي خود عمل نماید تا نیروهاي انسانی نابود
مشهور است که پیامبر صلی الله علیه و آله به او ص: 74 « عمار یاسر » نشوند. در تاریخ اسلام سرگذشت
اجازهي تقیّه دادند که هر چه مشرکان میخواهند با زبان بگوید تا از مرگ نجات یابد. البته تقیّه در صورتی واجب است که جان
امّا در مواردي که موجب ترویج باطل و گمراه ساختن مردم و تقویت ظلم و ستم «1» . انسان، بدون فایدهي مهمی، به خطر بیفتد
میگردد، حرام و ممنوع است. آري آنگاه که اصل دین در خطر است تقیّه معنا ندارد و باید حسینوار به میدان رفت و جان خود
را نثار دین کرد. از آنچه بیان شد روشن میگردد که تقیّه در همهي مکانها و زمانها حکم یکسانی ندارد؛ گاهی واجب و
3. ولایت خدا با ولایت کافران جمع نمیشود؛ یعنی اگر کسی ولایت خدا را پذیرفت، حق «2» . گاهی حرام و زمانی نیز مباح است
ندارد ولایت کافران را بپذیرد و اگر کسی ولایت کافران را پذیرفت، ولایت و حمایت خدا از او قطع میشود و به حال خود واگذار
میشود. در این حالت انسان از خدا دور میشود و به وادي گمراهی و دوزخ سقوط میکند. آموزهها و پیامها: 1. ولایت الهی با
ولایت کافران جمع نمیشود. 2. سلطهي کافران بر مؤمنان ممنوع است. 3. اگر ولایت و یاري خدا را میخواهید، سلطهي کافران را
نپذیرید. 4. در هنگام خطر تقیّه جایز است. 5. از (عذاب) خدا بر حذر باشید (و بر خلاف دستورات او عمل نکنید و سلطهي کافران
را نپذیرید). *** قرآن کریم در آیهي بیست و نهم سورهي آل عمران هشدار میدهد که خدا اسرار شما را میداند، و میفرماید:
صفحه 23 از 127
29 . قُلْ إِن تُخْفُواْ مَا فِی صُدُرِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ یَعْلَمُ مَا فِی السَّمو تِ وَ مَا فِی الَأرْضِ وَ اللَّهُ ص: 75
اگر آنچه در سینههاي شماست، پنهان دارید یا آشکارش کنید، خدا آن را میداند؛ و (نیز) آنچه در » : عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ بگو
نکتهها و اشارهها: 1. علم خدا حضوري و شهودي است، نه «. آسمانها و آنچه در زمین است، میداند؛ و خدا بر هر چیزي تواناست
علم حصولی؛ یعنی او در همه جا حضور دارد و همه چیز در نزد او حاضر است؛ پس همه چیز را میداند و حتی از نیّتها و مقاصد
2. قدرت خدا به «1» . ما آگاه است و میداند که چه کسانی قصد دارند سلطهي کافران را بپذیرند و چه کسانی واقعاً تقیّه میکنند
هر چیزي تعلّق میگیرد، پس میتواند هر کاري را انجام دهد، مگر آنکه محال عقلی باشد، مثل جمع دو چیز متناقض، که در این
صورت اشکال از مورد است؛ یعنی مثلًا جمع وجود یک مداد با عدم آن در یک زمان و یک مکان ممکن نیست و اصلًا قدرت به
این امور تعلق نمیگیرد، وگرنه قدرت خدا نامحدود است و او بر انجام هر کار ممکنی تواناست. آموزهها و پیامها: 1. درون و برون
شما محضر خداست (پس مراقب پندارها و کردارهاي خود باشید). 2. قدرت خدا بیکران است (پس تهدیدهاي او را جدّي
3. درون و برون خود را چنان سامان دهید که متناسب با حضور خدا باشد. *** ص: 76 .«2» ( بگیرید
. قرآن کریم در آیهي سی ام سورهي آل عمران به تَجسُّم اعمال در رستاخیز اشاره میکند و با هشدار و امید آفرینی میفرماید: 30
یَوْمَ تَجِ دُ کُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُّحْ َ ض راً وَ مَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَءُوفٌ
بِالْعِبَادِ روزي که هر شخصی، آنچه از [کار] نیک انجام داده و آنچه از [کار] بد انجام داده، حاضر مییابد؛ (و) آرزو میکند که
بین او و بین آن [اعمال بد] فاصله [زمانیِ] زیادي بود. و خدا شما را از (نا فرمانی) خودش، بیم میدهد؛ و خدا [نسبت] به بندگان،
مهربان است. نکتهها و اشارهها: 1. آیهي فوق بهروشنی تجسّم اعمال و حضور کردار انسان در روز رستاخیز را خاطرنشان میسازد.
همانگونه که در روایات نیز به این مطلب اشاره شده است، بقاي اعمال انسان در قیامت باعث میشود که به هنگام محاسبهي
2. دانشمندان مسلمان «1» . اعمال، هر کس تمامی اعمال خود را ببیند و در میان اعمال خود زندگی کند و رنج ببرد یا آرامش بیابد
در بارهي پاداش و کیفر اعمال سه دیدگاه دارند: الف) برخی معتقدند که پاداش و کیفر اعمال در رستاخیز، مثل دنیا، بر اساس قرار
داد است و خدا براي هر عملی کیفر و پاداش خاص مقرر کرده است. ب) برخی معتقدند که پاداش و کیفرها زاییدهي روح انسان
است؛ زیرا اعمال نیک و بد در این جهان به صورت ملکات روحی درمیآید و در قیامت ص: 77 به
صورت نعمتها و شکنجهها ظاهر میشود. ج) برخی دیگر بر آناند که هر عمل خوب و بد انسان، یک صورت دنیوي دارد که ما
مشاهده میکنیم و صورتی اخروي دارد که در قیامت جلوه میکند و باعث راحتی یا آزار انسان میگردد. دیدگاه سوم با ظاهر
و روایات مطابقت دارد. 3. عذاب اخروي به گونهاي دیگر است. امام عارفان در این مورد «1» آیهي فوق و برخی آیات دیگر
میفرمایند: ... اساس عذاب الهی بر اعمال ماست. هر عملی که از ما صادر میشود در آن عالم یک صورت دارد، رد بر انسان
میشود. اینطور نیست که عذاب آخرت شبیه عذابهاي دنیایی باشد که مأمورین بیایند، بکشندش و ببرندش و از باطن خود- ذات
انسان- آتش طلوع میکند. اساس جهنّم انسان است و هر عملی که از انسان صادر میشود، بر شدت و مدت عمل، بر شدت و
دوزخ شرري ز آتش سینهي ماست جنّت اثري زین دل گنجینهي ماست 4. گناهکاران آرزو میکنند «2» ... مدت عذاب میافزاید
که میان آنها و اعمال بدشان فاصلهي زیادي باشد؛ و این نهایت بیزاري آنها را از کردارشان میرساند؛ زیرا براي ابراز تنفّر، فاصلهي
زمانی، از فاصلهي مکانی رساتر است. در فاصلهي مکانی، احتمال حضور کاملًا نفی نمیشود، امّا در فاصلهي زمانی، به هیچ وجه
احتمال حضور نیست؛ مثل دو نفر که در دو قرن متفاوت زندگی میکنند و همدیگر را ملاقات نمیکنند. زان روز بترس کاندر و
خدا مردم را » : استفاده میکند و میفرماید « بیم و امید » پیدا آید همهي کارهاي پنهانی (ناصر خسرو) 5. آیهي فوق از روش تربیتی
این یک روش تربیتی قرآن است که در همان حال که «. از مخالفت فرمان خود برحذر میدارد و خدا به همهي بندگان مهربان است
هشدار میدهد، از نا امید شدن افراد جلوگیري میکند. امّا برخی مفسران احتمال دادهاند که جملهي دوم تأکید جملهي اوّل باشد.
صفحه 24 از 127
پس اعلام خطر و ؛«. شما را از کار خطرناکی برحذر میدارم و من به تو مهربانم که اعلام خطر میکنم » : گویا به ما میگوید
هشدارهاي خدا نیز نشانهي محبّت اوست. ما بسی گم گشته بازآوردهایم ما بسی بیتوشه را پروردهایم ما بخوانیم ار چه ما را رد
کنند عیبپوشیها کنیم ار بد کنند (پروین) آموزهها و پیامها: 1. رستاخیز تجسم اعمال نیک و بد شماست. 2. قبل از آنکه در
رستاخیز از اعمال بد خود بگریزید (در همین دنیا از آنها بپرهیزید). 3. از قهر الهی بپرهیزید و به مهر او پناه آورید. *** قرآن کریم
در آیهي سی و یکم سورهي آلعمران به محبت خدا و آثار آن اشاره میکند و میفرماید: 31 . قُلْ إِن کُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی
اگر همواره خدا را دوست میدارید، » : یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ ص: 79 بگو
شأن «. پس از من پیروي کنید؛ تا خدا دوستتان بدارد؛ و پیامد (گناهان) شما را برایتان بیامرزد؛ و خدا بسیار آمرزنده مهرورز است
نزول: حکایت شده که گروهی در حضور پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ادعاي دوستی خدا میکردند، در حالی که به برنامههاي
و به آنان پاسخ گفت و بیان داشت که محبّت تنها یک علاقهي «1» الهی کمتر عمل میکردند. آیهي فوق (و آیهي بعد) نازل شد
قلبی نیست، بلکه باید آثار آن در عمل انسان منعکس شود. نکتهها و اشارهها: 1. اثر طبیعی محبت آن است که انسان را به سوي
محبوب و خواستههاي او میکشاند. محبت راستین حتماً آثار عملی دارد و عاشق را با معشوق پیوند میدهد و در مسیر خواستههاي
او به تلاشی پرثمر وا میدارد. 2. عشق به هر چیز به خاطر کمال آن است. اگر انسان به خدا عشق و محبت دارد به خاطر آن است
که او سرچشمهي هر نوع کمال است. مسلماً چنین وجودي تمام برنامهها و دستوراتش نیز کامل است و در این حال چگونه ممکن
است انسانی عاشق کمال و تکامل باشد و از برنامههاي الهی سر باززند. سرپیچی از دستورات معشوق، نشانهي عدم واقعیت عشق و
محبت اوست؛ پس نشانهي عشق و محبت به خدا پیروي از پیامبر صلی الله علیه و آله و برنامههاي خدایی اوست. 3. از آنجا که خدا
وجودي کامل است، با هر موجودي که در مسیر تکامل ص: 80 گام بر دارد، سنخیّت دارد و پیوند
محبت برقرار میکند و محبت دوطرفه میشود. از اینجا روشن میشود که محبت یکطرفه وجود ندارد، چرا که هر محبتی عاشق
را دعوت میکند که در راستاي خواستههاي محبوب گام بردارد و در چنین حالی، به طور قطع، محبوب نیز به او علاقه پیدا میکند.
گفت پیغمبر که چون کوبی دري عاقبت زان در برون آید سري چون نشینی بر سر کوي کسی عاقبت بینی تو هم روي کسی
و از امام صادق علیه السلام حکایت «. دین چیزي جز محبت نیست » (مولوي) 4. در روایات متعددي از پیشوایان اسلام نقل شده که
و در روایتی دیگر از همان حضرت «. سپس حضرت آیهي مورد بحث را تلاوت فرمودند «! آیا دین چیزي جز محبت است » شده که
مقصود این روایات آن است که روح و حقیقت دین همان «2» . حکایت شده که کسی که گناه میکند خدا را دوست نمیدارد
ایمان و عشق به خداست؛ عشقی که سراسر وجود انسان را فرا گیرد و آثار آن در پیروي از فرمان خدا ظاهر شود. 5. منازل دوستی:
گفت: هر که بر پی ماست «1» ص: 81 حبیب «4» . گفت: هر که بر پی ماست او از ماست «3» خلیل
و برتر از حال دوستی حالی نیست، خوشتر از ایام دوستی روزگاري نیست. از دیده و دوست فرق کردن نه «2» . دوست خداست
دوستی سه منزل است: هوي، صفت تن؛ محبت، صفت دل؛ عشق، صفت «3» نکوست یا اوست به جاي دیده، یا دیده خود اوست
جان. آموزهها و پیامها: 1. هر ادعایی در عمل اثبات میشود؛ از این رو پیروي از پیامبر صلی الله علیه و آله نشانهي عشق به خداست.
2. اگر میخواهید خدا شما را دوست بدارد و ببخشد، باید از سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله پیروي کنید. 3. اطاعت از رهبر الهی،
پیوند دوستی شما را با خدا محکم میسازد. *** ص: 82 خدا چه کسانی را دوست دارد؟ 1. خدا
3. خدا پاکان را .( 2. خدا توبه کنندگان را دوست دارد (بقره، 222 .( نیکوکاران را دوست دارد (بقره، 195 و آلعمران، 124
5. خدا صابران با استقامت را دوست دارد .( 4. خدا پارسایان خودنگهدار را دوست دارد (آلعمران، 76 .( دوست دارد (بقره، 222
7. خدا دادگران عدلپیشه را .( 6. خدا تکیه کنندگان و توکل کنندگان بر او را دوست دارد (آلعمران، 159 .( (آلعمران، 146
9. خدا پیروان پیامبر اسلام صلی الله علیه .( 8. خدا مجاهدان و رزمندگان استوار را دوست دارد (صف، 4 .( دوست دارد (مائده، 42
صفحه 25 از 127
2. خدا .( و آله را دوست دارد (آلعمران، 31 ). خدا چه کسانی را دوست ندارد؟ 1. خدا تجاوزکاران را دوست ندارد (بقره، 190
4. خدا کافران را دوست ندارد .( 3. ناسپاسان گناهکار محبوب خدا نیستند (بقره، 276 .( فسادگران را دوست ندارد (بقره، 205
6. افراد خیالپرداز فخرفروش محبوب خدا نیستند .( 5. خدا ستمکاران را دوست ندارد (آلعمران، 57 و 140 . ( (آلعمران، 32
.9 . ( 8. خدا خائنان را دوست ندارد (انفال، 58 . ( 7. خدا اسرافکاران را دوست ندارد (انعام، 141 و اعراف، 31 . ( ( نساء، 36
مستکبران محبوب خدا نیستند (نحل، 23 ). *** ص: 83